Нишанжызада атымен танылған Мұхаммед бин Ахмед хазреттің (рахимә-һуллаһу та'ала) көптеген кітаптардан жинақтап даярлаған «Мират-и каинат» атты түрік тіліндегі тарих кітабы асхаби кирамның ұлылығын, қадірін қысқа және анық баяндайды. Біз де бұл кітаптан дәлме-дәл алынған мәліметтерді төменде жазамыз. Нишанжызада хижреттің 962 жылы дүниеге келіп, 1031 [м.1622] жылы қайтыс болды. Кітабын он төртінші Османлы патшасы бірінші сұлтан Ахмед хан заманында дайындап бітірді.

Сахаба деп кімге айтылады: Ғалымдардың көбінің айтуынша, ер немесе әйел, бала немесе ересек мұсылман Расулуллаһты (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) өте аз уақыт болса да бір рет көрсе, соқыр адам бір рет сөйлессе және иманмен қайтыс болса, оны сахаба деп атайды. Кәпір кезінде көріп, Расулуллаһтың қайтыс болуынан кейін иманға келген немесе мұсылман кезінде көріп, кейіннен мүртәд болған (діннен шыққан) адам сахаба емес. Сахаба болғаннан кейін мүртәд болып, Расулуллаһтың қайтыс болуынан кейін қайтадан иманға келген адам сахаба болады. Расулуллаһ (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) жындарға да пайғамбар болғандықтан, жындар да сахаба болады. Бірнеше сахабаға «Асхаби кирам» делінеді.

Асхаби кирамның үстемдігі: «Мәуаһиб-и ләдунния» кітабында жазылуы бойынша, пайғамбарлардан және періштелердің үстемдерінен кейін бүкіл жаратылыстың ең үстемі Асхаби кирам (алейһимурридуан). Асхаби кирамның әрбірі бұл үмбеттің бәрінен үстем. Мұхаммед алейһиссаламның пайғамбар екеніне сенген әркімге, яғни әр мұсылманға қай нәсілден, қай елден болса да Мұхаммед алейһиссаламның үмбеті делінеді. Біз мұсылмандар Мұхаммед алейһиссаламның үмбетіміз. Хадис шәрифте: «Үмбетім жаңбыр секілді қайырлы. Әуелі келгендер қайырлы ма, кейіннен келгендер ме, белгісіз» делінген болса да, сауаптың көп болуы үстемірек болуды көрсетпейді. Өйткені Расулуллаһты (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) көрудей үстемдік бола алмайды. Асхаби кирам (радиаллаһу та'ала анһум әжмаин) Шамды жаулап алған кезде христиандар оларды көргенде көркем сипаттарына таңырқап, «Олар Иса алейһиссаламның хауарилерінен де үстем» деп, мұны айтқанда ант еткен. Дұшпан да куә болған үстемдікке кім не айта алады?

«Али Имран» сүресінің жүз оныншы аяти каримасында: «Сендер үмбеттердің қайырлысысыңдар» және «Тәубе» сүресінің жүзінші аяти каримасында: «Бұрынырақ мұсылман болғандарға, мухажирлер мен ансарлардың әуелгілеріне және олардың жолымен жүргендерге Аллаһу та'ала разы әрі олар да Аллаһу та'алаға разы. Аллаһу та'ала оларға жәннатты дайындады. Ол жәннаттардың астында өзендер ағуда. Олар жәннаттарда мәңгі қалады» делінген. Хадис шәрифте: «Сахабаларымды балағаттамаңдар! Сахабаларымның кейіннен келгендерінен бір адам таудай алтын садақа берсе, сахабамның бірі бір уыс арпа беріп алған сауабын немесе жартысын да ала алмайды» делінген. Мунауи және Бәйһақи жеткізген хадис шәрифте: «Сахабаларым аспандағы жұлдыздар секілді. Қайбіріне ерсеңдер хидаятқа жетесіңдер!» делінген. Хадис шәрифте: «Сахабаларыма дұшпандық жасаудан сақтаныңдар! Аллаһтан қорқыңдар. Оларды жақсы көрген адам мен үшін жақсы көреді. Оларға дұшпандық еткен адам маған дұшпандық еткен болады. Оларды ренжіткен адам мені ренжіткен болады. Ал мені ренжіткен адам әлбетте Аллаһу та'аланы ренжітеді» делінген. Хадис шәрифте: «Адамдардың ең жақсысы менің заманымда өмір сүрген мұсылмандар. Олардан кейін ең жақсысы оларды көргендер. Олардан кейін ең жақсысы оларды көргендерді көргендер. Олардан кейін келетіндердің арасында жақсы болмағандар да бар» делінген. Басқа хадис шәрифте: «Үмбетімнің ең жақсысы менің заманымда өмір сүргендер. Олардан кейін ең жақсысы олардан кейін келгендер. Олардан кейін ең жақсысы кейінірек келетіндер» делінген. Мунауи және Тирмизи жеткізген хадис шәрифте: «Мені көрген және мені көргендерді көрген мұсылманды тозақ оты жақпайды» делінген. Бұл аяти карималар мен хадис шәрифтер асхаби кирамның (радиаллаһу та'ала анһум әжмаин) үстемдігін айқын көрсетуде.

Асхаби кирамның бәрін (радиаллаһу та'ала анһум әжмаин) үстем деп білуіміз, жақсы көруіміз қажет. Ақида кітаптарында бір ауыздан жазылған: «Асхаби кирамның әрбірін биік мәртебелі және үстем деп білу, бәріне жақсы көзбен қарау, әрбірінің әділ және салих екеніне сену қажет. Ешбіріне тіл тигізбеу, қарғыс айтпау, дұшпандық етпеу және бір бөлігін жақсы көру үшін басқа сахабаларға дұшпан болудан сақтану керек. Бір бөлігіне дұшпандық ету, балағаттау, жамандау арқылы басқа бөлігі жақсы көріледі деп санаудан сақтану керек. Осындай екендігі нақты дәлелдермен, қуатты хабарлармен дәлелденген».

Сахабалардың бірін одан жоғары тұрған сахабадан дүниедегі істері үшін көбірек жақсы көру, бірақ өзгесінің үстемірек екеніне сену күнә емес. Мысалы бір адам хазреті Әлидің (радиаллаһу та'ала анһ) ұрпағы болса, яғни сәйид болса, осы себепті хазреті Әлиді хазреті Әбу Бәкірден көбірек жақсы көрсе, бірақ ахирет үшін хазреті Әбу Бәкірді хазреті Әлиден үстем деп санаса, күнә болмайды. Өйткені дүниедегі махаббат адамның қолында емес.

Әһли сүннеттің негізгі кітаптарының бірі «Шәрһ-и Ақаид» кітабында Садәддин Тафтазани былай дейді: «Асхаби кирам арасындағы келіспеушіліктердің, соғыстардың жақсы себептермен, жақсы ниеттермен жасалғанына сенуіміз қажет. Асхаби кирамнан бірін балағаттау, жамандау дұрыс емес. Хазреті Айша секілді насспен үстем екені белгілі сахабаны жамандау күпірге жатады. Ал насспен хабар берілмеген сахабаны жамандау бидғат және үлкен күнә». «Мәуаһиб-и ләдунния» кітабында жазылған хадис шәрифте: «Асхабым еске алынған кезде тілдеріңді тыйыңдар! Олардың абыройына лайықты болмаған ештеңе айтпаңдар!» делінген. Хадис шәрифте: «Сахабаларымның бірін балағаттаған адамды ұрыңдар» және Табарани мен Мунауи жеткізген хадис шәрифте: «Пайғамбарларды балағаттаған адам өлтіріледі және сахабаларымды балағаттаған адам тоқпаққа алынады» делінген. Жалаледдин Суюти хазреттің «Жамиуссағир» кітабындағы хадис шәрифте: «Сахабаларымның кемшіліктері, қате іс-әрекеттері болады. Аллаһу та'ала олардың кемшіліктерін мен үшін кешіреді» делінген. «Хуласа-тул фәтауа» кітабында жазылған: «Хазреті Әбу Бәкірді және хазреті Омарды балағаттау күпірлік. Бірақ хазреті Әлиді олардан үстем санау күпірлік емес, бидғат және адасушылық саналады». Имам Ағзам Әбу Ханифа хазреттен «Әһли сүннет уәл жамағат» мазһабы қандай деп сұралғанда: «Хазреті Әбу Бәкір мен хазреті Омардың ең үстем екендіктеріне сену, Расулуллаһтың (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) екі күйеу баласын жақсы көру, дәрет алғанда екі аяқтағы мәсіге мәсіһ тарту және жақсы-жаман әр мұсылманға ұйып намаз оқу» деп жауап берді. «Адаб-ул мәназил» кітабында: «Бір сахабаны бір рет балағаттау күпірлік емес, адасушылық. Бір-екі немесе үш рет балағаттаған адам тоқпаққа алынып жазаланады. Үштен артық балағаттаған адам өлім жазасына тартылады» делінген.

Әһли сүннет ғалымдары асхаби кирамның (радиаллаһу та'ала анһум әжмаин) үстемдік ретін үшке бөлген.

1) Мухажирлер: Мекке қаласы алынудан бұрын Меккеден немесе басқа жерлерден отандарын, елдерін тастап, Мәдина қаласына хижрет еткендер (көш еткендер). Олар Расулуллаһтың (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) алдына иманмен келген немесе келгенде иман келтірген. Амр бин Ас хазрет солардың қатарында.

2) Ансар: Мәдина қаласында немесе осы қалаға жақын жерлерде және Әус пен Хазреж атты екі араб тайпасындағы мұсылмандарды «Ансар» деп атайды (ридуануллаһи та'ала алейһим әжмаин). Өйткені Расулуллаһқа (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) әр түрлі көмек көрсететініне және жанкештікке баратынына олар сөз берген әрі сөздерінде тұрған.

3) Басқа сахабалар (ридуануллаһи та'ала алейһим әжмаин): Мекке қаласы жаулап алынған кезде және одан кейін Меккеде немесе басқа жерлерде иманға келгендер. Оларға мухажир немесе ансар деп айтылмайды. Тек сахаба делінеді. Ибн Әсир Иззәддин Әли Жәзридің «Жами» кітабында мухажирлердің ансар сахабалардан, мухажирлердің бұрынырақ келгендері ансар сахабалардың бұрынырақ иманға келгендерінен және ансар сахабалардың бұрынырақ келгендері мухажирлердің кейіннен келгендерінен үстемірек екені, бірақ кейіннен иманға келген көптеген сахабаның бұрынырақ иманға келгендерден үстем екені жазылған. Мысалы хазреті Омар мен Билал Хабеши олардан бұрын иманға келген көптеген сахабадан үстем. Имам Суютидың «Тарих-ул Хуләфа» кітабында жазылған: «Әһли сүннет ғалымдары бір ауыздан хабар беруі бойынша, асхаби кирамның ең үстемдері Расулуллаһтың төрт халифасы. Олардан кейін ең үстемдері Ашәрә-и мубәшшәрадан, яғни жәннатпен сүйіншіленген он кісінің қалған алтауы және хазреті Хасан мен хазреті Хусейн. Олардан кейін ең үстемдері осы он екі адамнан басқа «Бәдір» соғысына қатысқан үш жүз он үш (313) сахаба. Олардан кейін үстемдері «Ухуд» соғысына қатысқан жеті жүз (700) қаһарман. Олардан кейін ең үстем болғандар хижреттің алтыншы жылы ағаш астында Расулуллаһқа «Өлу бар, қайту жоқ» деп сөз берген бір мың төрт жүз (1400) адам. Бұл келісу «Биат-и Ридуан» деп аталады».

«Бахр-ул Улум» атты тәфсирде хабар берілген хадис шәрифте: «Үмбетімнің ең мейірімдісі Әбу Бәкір. Дінде ең күштісі Омар. Ар-ұяты ең көбі Осман. Ислам үкімдерінде әр сұраққа жауап беретін Әли. Халал мен харамды ең жақсы білетін Муаз. Құран кәрімді ең әдемі оқитын Убәйй бин Ка’б. Мұнафиқтарды танитын Хузәйфәтәбни Йәман. Иса алейһиссаламның тақуалығын көргісі келетін адам Әбу Зәрдің тақуалығына қарасын! Жәннат Салман Фарисиға ғашық. Халид бин Уәлид Аллаһтың қылышы. Хамза Аллаһу та'аланың арыстаны. Хасан мен Хусейн жәннат жастарының ең үстемі. Жафар бин Әбу Талиб жәннатта періштелермен бірге ұшады. Жәннат есігін алғаш ашатын адам Билал. Менің Кәусар бұлағымнан алғаш су ішетін адам Суһәйб Руми. Қиямет күні періштелер бәрінен бұрын Әбуддәрдамен қол алысады. Әр пайғамбардың досы бар. Менің досым Са’д бин Муаз. Әр пайғамбардың сахабаларынан таңдаулылары бар. Менің таңдаулыларым Талха мен Зубәйр. Әр пайғамбардың жеке жұмыстарын атқаратын көмекшісі бар. Менің көмекшім Әнәс бин Малик. Әр үмбетте данышпан бар. Менің үмбетімде көп даналық айтатын Әбу Хурайра. Хассан бин Сабиттің сөздері Аллаһ тарапынан әсерлі. Әбу Талханың соғыс майданындағы дауысы бір қол әскерден мықтырақ» деді. «Бахр-ул Улум» кітабын жазған Алауддин Әли Самарқанди сегіз жүз алпысыншы (860) жылы Анадолыда Ларенде қаласында қайтыс болды.

Имам Суюти хазреттің «Тарих-ул Хуләфа» кітабында былай делінген: хадис шәрифтерде: «Үмбетімнің ең мейірімдісі Әбу Бәкір. Аллаһу та'аланың әмірлерін орындауда ең қайраттысы Омар. Ар-ұяты ең көбі Осман. Ислам үкімдеріндегі қиындықтарды ең көп шешетін Әли. Үмбетімнің ең сенімдісі Әбу Убәйда бин Жәррах. Үмбетімнің ең тақуасы Әбу Зәр. Ғибадаты ең көп адам Әбуддәрда. Үмбетімнің ең жұмсақ мінездісі және жомарты Муауия бин Әбу Суфян» делінген.

Расулуллаһтың әкімдері: Диярбәкірлік қазы Хусейннің тоғыз жүз қырқыншы (940) жылы жазған «Хамис» кітабында былай делінген: «Базан» парсы шахы Хусрев тарапынан Йеменнің әкімі болып тағайындалған болатын. Ол иманға келді. Расул алейһиссалам оны әкім ретінде орнында қалдырды. Алғаш ислам әкімі – Базан. Расул алейһиссалам Халид бин Саидтың Сана қаласына, Зияд бин Әсәдті Хадремут қаласына, Әбу Мусәл Ашариды Аден қаласына, Әбу Суфян бин Харбты Нәжран ауданына, Муауияның ағасы Язидты Тәйма қаласына, Аттаб бин Әсиәдті Мекке қаласына, Амр бин Асты Умман қаласына әкім қылған еді. Қазы Хусейн бин Мұхаммед хижреттің тоғыз жүз алпысыншы жылы Меккеде қайтыс болды.

Расулуллаһтың хатшылары: Хазреті Әбу Бәкір, Омар, Осман, Әли, Талха, Зубәйр, Са’д бин Әби Уаққас, Мұхаммед бин Сәләмә, Әркам бин Әби Әркам, Абдуллаһ бин Әркам, Муғира бин Шу’бә, Убәйй бин Ка’б, Зәйд бин Сабит, Әбу Суфян бин Харб және ұлы Муауия мен оның ағасы Язид бин Әбуссуфян, Халид бин Уәлид, Амр бин Ас, Хузәйфа бин Йәман. Олардан басқа да хатшылары бар еді. Барлығы қырық үш адам. Араларында ең көп хатшы болған Зәйд бин Сабит пен Муауия бин Әбуссуфян еді (радиаллаһу та'ала анһума).

Шетелге жіберген елшілері он төрт адам. Олардың бірі Амр бин Ас хазрет. Оны Умманға елші ретінде жіберген болатын. Кейін оны Умманға әкім қылды.

«Исти’аб» атты кітапта екі мың жеті жүз жетпіс ер және үш жүз сексен бір әйел сахабаның өмір баяны жазылған. «Исти’аб фи марифатил Асхаб» кітабын жазған хафыз Юсуф бин Абдуллаһ Қуртуби 463 [м.1071] жылы қайтыс болды. «Мәуаһиб-и ләдунния» кітабында жазылуы бойынша, Расулуллаһтың (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) қайтыс болуына дейін иманға келгендер сансыз және есепсіз. Мекке жаулап алынғанда он мың, Тәбук соғысында жетпіс мың, қоштасу қажылығында тоқсан мың және Расулуллаһ қайтыс болған кезде жер жүзінде жүз жетпіс төрт мыңнан астам сахаба бар еді.

Расулуллаһтың (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) туыстарынан бірнеше адамнан басқа асхаби кирамның барлығы (радиаллаһу та'ала анһум әжмаин) жасы жағынан Расулуллаһтан кіші еді.

«Фәуайиһ-и Миския» кітабында Имам Уақидан хабар беріп жазылуы бойынша, асхаби кирамнан ең соңғы қайтыс болғандар төмендегілер:

Абдуллаһ бин Әби Әуфа (радиаллаһу та'ала анһ) хижреттің сексен алтыншы жылы Куфа қаласында қайтыс болды.

Абдуллаһ бин Яср сексен сегізінші жылы Шамда қайтыс болды.

Сәһл бин Са’д (радиаллаһу та'ала анһ) хижреттің тоқсан бірінші жылы жүз жасында Мәдинада қайтыс болды.

Әнәс бин Малик тоқсан үшінші жылы Басрада қайтыс болды.

Әбуттуфәйл Амир бин Уасилә хижреттің жүзінші жылы Меккеде қайтыс болды. Асхаби кирамның ең соңғы қайтыс болғаны осы кісі.

Расул алейһиссалам қайтыс болғаннан кейін кімнің халифа болатынын ешбір уақытта ешкімге анық хабар бермеді. Қайтыс болуынан сегіз күн бұрын хазреті Әбу Бәкірді өзінің орнына имам ретінде өткізіп халифа болатынына ишара етті. Расулуллаһ (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) науқас болудан көп уақыт бұрын бір ретінде мешітке шықпай, «Намазды өздері оқысын» деп әмір етті. Хазреті Әбу Бәкір болмағандықтан, хазреті Омар имам болды. Расул алейһиссалам хазреті Омардың дауысын естігенде: «Жоқ, жоқ, Аллаһу та'ала және мұсылмандар Әбу Бәкірге разы, Әбу Бәкір имам болып намаз оқытсын!» деді. Бір ретінде хазреті Әлиге қарап: «Сахабаларымның арасында сенің ең үстем болуыңды Аллаһу та'аладан үш рет сұрадым. Аллаһу та'ала Әбу Бәкірдің ең үстем болуына разы болды» деді. Расулуллаһ (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) өзінен кейін хазреті Әбу Бәкірдің халифа болатынын көп рет ишара еткен еді. Мысалы Мәдинаға хижрет етіп, Мәсжид-и шәриф құрылып жатқанда мүбәрәк қолымен іргетасқа бір тас қойып, хазреті Әбу Бәкірге «Тасыңды менің тасымның қасына қой» деді. Кейін хазреті Омарға «Тасыңды Әбу Бәкірдің тасының қасына қой» деді. Кейін хазреті Османға «Тасыңды Омардың тасының қасына қой» деді. Хазреті Осман тасын Омардың тасының қасына қойғанда: «Менен кейін осылар халифаларым» деді. Имам Ахмедтің Мүснәд кітабында және Мунауидың «Кунуз-уд дәқаиқ» кітабында хабар берілген хадис шәрифте: «Менен кейін осы екеуіне бағыныңдар: Әбу Бәкір мен Омар» делінген. Бір ретінде бір әйел  келіп бір нәрсе сұрады. Оған: «Кейін кел» деп жауап берді. Ол әйел: «Келіп сізді таба алмасам не істейін?» деп сұрағанында: «Мені таба алмасаң, Әбу Бәкірге бар! Менен кейінгі халифам сол» деді. Қайтыс болуы жақындағанда: «Маған қағаз бен қалам әкеліңдер! Әбу Бәкірге бір нәрсе жазамын» деді де, «Аллаһу та'ала және мұсылмандар Әбу Бәкірге разы» деді. Ғұлама Ибнул Хумам «Мусаяра» атты кітабында жазғанындай, Аллаһу та'ала хазреті Әбу Бәкірдің халифа болатынын Расулына (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) хабар берді. Бірақ үмбетіне айтуды әмір етпеген болатын.

Хазреті Әбу Бәкір Расулуллаһтан екі жыл және бірнеше айдан кейін дүниеге келді. Әкесі Әбу Кухафа Осман. Жетінші атасы Муррә Расулуллаһтың да жетінші атасы. Есімі бұрыннан Абдулқағба еді. Расул алейһиссалам Абдуллаһ деп өзгертті. Әбу Бәкір – Бәкірдің әкесі деген сөз. Оның Бәкір есімді ұлы жоқ. Бірақ Арабстандағы әдет бойынша ұлы болу үшін ер баланың әкесі деп тегі қойылатын. Сондықтан оны Әбу Бәкір деген еді. Тозақтан азат болғандығы түрлі хадис шәрифтерде хабар берілгендіктен, «Атиқ», яғни «азат болған адам» деп те аталады. Расулуллаһтың миғражын ести сала ол сеніп кәпірлерді абдыратқандықтан, Аллаһу та'ала «Сыддық» есімін беріп абыройландырды. Ол ақ реңді, арық, нұрлы кісі еді. Иманға келуден бұрын құрайш кәпірлерінің алдыңғы қатарлысы, үлкені, құрметті азаматы және сөзіне құлақ асатын тұлғасы еді. Иманға келуден бұрын да өте сыпайы, салмақты, адалдығымен танымал еді. Мүлде шарап ішпеген, өлең айтпаған еді. Меккенің құрметті саудагерлерінің бірі болып, өте бай еді. Көп қайырымдылық жасайтын, жақсылық жасауды жақсы көретін. Иманға келуден бұрын Расулуллаһпен жас кезінен дос еді. Олар бір-біріне жақын еді. Сауда жасауға барған жерлерінде ақыр заман пайғамбарының келетінін, өзі оған сахаба болатынын көріпкелдерден және дін ғұламаларынан көп еститін. Расулуллаһ шақырған кезде қуанып дереу иманға келді. Анасы Уммулхайр да алғаш иман келтіргендердің бірі. Бірақ әкесі Осман тек Меккені жаулап алған кезде өте кәрі кезінде иманға келді. Асхаби кирам арасында әкесі, анасы және балалары мен немерелерінің барлығы иманға келген Әбу Бәкірден басқа ешкім жоқ еді.