АСХАБИ КИРАМ КІТАБЫНДА ЕСІМІ АТАЛҒАНДАРДЫ ТАНЫСТЫРУ

Кітапта есімі өткен екі жүз алпыс бес есім әліпби реті бойынша төменде жазылды. Әрқайсының есімдері кітапта аталған беттерінің нөмірі өмір баяндарының соңында жазылған.

1) АББАС (радиаллаһу анһ): Абдулмутталибтың ең кіші ұлы, Расулуллаһтың (саллаллаһу алейһи уәсәлләм) көкесі. Расулуллаһтан үш жылға үлкен еді. Бәдір соғысында дұшпан әскерінің қатарында еді. Тұтқынға түсті. Ақша беріп құтылғандардан еді. Меккеге қайтқан кезінде мұсылман болды. Меккені жаулап алудан бірнеше ай бұрын Мәдинаға хижрет етті. Ол мухажирлердің соңғысы. Меккені жаулап алуға және Хунәйн соғысына қатысты. Хадис шәрифпен мақталды. Өмірінің соңында көзі көрмей қалды. Отыз екінші жылы Мәдинада қайтыс болды. Сексен сегіз жасында еді. Бақи мазарына жерленген. Ұзын бойлы, ақ реңді және сымбатты еді. Он ұлы бар еді. Аббаси халифалары хазреті Аббастың ұрпақтары. Кербеладағы үлкен кесенеде жатқан Аббас басқа адам, ол хазреті Хусейннің әке арқылы бауыры. 70, 102, 116, 119, 129, 178, 186, 190, 191, 195, 200, 243, 302, 326, 329, 331, 359.

2) АБДУЛАЗИЗ ХАН: Османлы патшаларының отыз екіншісі және ислам халифаларының тоқсан жетіншісі. Сұлтан екінші Махмұдтың екінші ұлы. 1245 [м.1830] жылы дүниеге келіп, 28 маусым 1277 [м.1861] жылы халифа болды. 1293 [м.1876] жылы Долмабахче сарайынан алынып, Топкапы сарайына қамалды. Бес күннен кейін Мидхат паша және сераскер [қорғаныс министрі] Хусейн Авни паша, Сүлейман паша және достары тарапынан Фәрийя сарайында Құран кәрім оқып отырғанда білек тамырларын кесіп шәһид етілгені Сұлтан Уахидеддиннің бас хатшысы Әли Фуадтың естеліктерінде жазылған (рахметуллаһи та'ала алейһ). Фәрийя сарайы Бешикташ пен Ортакөй арасында Галатасарай лицейінің орта жағы болған ғимарат. Сұлтан Махмудтың кесенесінде жерленген. Сұлтан Мұрад осы азапты өлімді естігенде қорқыныштан есі кетіп, ақылынан алжыды.

«Құжаттарымен Түрік тарихы журналы»-ның 1967 жылғы қараша айының 2 нөмірлі санында жазылуы бойынша, Стамбұл университетіне қарасты құнды туындылар қатарында Ибнул Әмин Махмұд Кемал бейдің [3310] нөмірлі дәптерінде сұлтан Абдулазиз ханның анасы Пертевниял ханым өзі сөйлеп жаздырған «Сәргузәшт-нама» (басынан өткерген оқиғалары жинағы) бар. Йылдыз құжаттары арасында байқалып, Ибнул Әмин Ахмед Тәуфиқ бей 1336 [м.1918] жылы көшірмесін шығарған осы сәргузәштнамада Пертевниял ханым сол күндерді былай баяндайды: 1293 [м.1876] жылы жәмазиәл әууал айының жетінші [30 мамыр] күні таңға жақын сағат сегізде сұлтанның анасын оятып төсегінен тұрғызады. Анасы ұлы Абдулазиз ханды оятады. Халифа: «Ана, мұны маған кім істеді? Мені сұлтан Сәлимге жолдамақшы ма? Мен кімге не істеп қойдым?» дейді. Сұлтанның анасы: «Авни паша істеді» дейді. «Авни жалғыз өзі істемеді. Рушду паша мен Ахмед және Мидхат пашалардың да бұл іске қатысы бар. Мен бұл пәлекетті отыз-қырық рет түсімде көрдім. Бұдан кейін Жәбрейіл аспаннан түссе де ел басшысы болмаймын. Аллаһу та'аланың тағдыры осындай екен» дейді. 30 мамыр 1876 жылдың сейсенбі күні қайықпен Топкапы сарайына апарылып, үшінші Сәлим хан шәһид етілген бөлмеге қамалады. Оған сорпа жібереді. Қызметші «Қасықсыз мырзамыздың алдына қалай қоямын?» дегенінде сынған ағаш қасық береді. Халифа біраз сорпа ішеді. Дәрет алуға шәркей сұрайды. «Рұқсат жоқ» деп бермей қояды. Дәретханаға жалаң аяқ кіреді. Үш күн қара тақтайдың үстінде аш, сусыз қалдырылады. Қайықта жаңбырдан суланған киімін шешейін деп пижама сұрайды. «Болмайды» деп бермейді. Сұлтан Мұратқа ашықхат пен хат жолдау арқылы қайғысын білдіріп жалбарынады. Төртінші күні (2 маусымның таңы) сұлтан Мұраттың жарлығы деп Фәрийя сарайына апарады. Ішке жылдам кіргендіктен қарауыл әскер көкірегінен итереді. Сұлтан: «Анам қайда?» деп сұрайды. Анасы жүгіріп келіп жоғары шығарады. Әскердің құрметсіз сөйлегенін байқап: «Анашым, бұлар мені өлтіреді» деп жылайды. Екі күннен кейін ескі жыртық киімдер жібереді. Әскер «Қылышын берсін» деп келе береді. Өзі бермесе де анасы жасырын түрде беруге мәжбүр қалады. 4 маусымның таңында анасы ішке кіріп, есіктің ашық екенін және халифаның қан жоса күйде жатқанын көріп айқайлайды. Халифа қолын анасының кеудесіне қойып «Аллаһ, Аллаһ» дейді. Келгендер анасын басқа бөлмеге апарып, құлағындағы сырғасын және жүзігін шешіп алады. Халифаны ескі пердеге орап, Ортакөй полиция бөлімшесіне апарады. Жан таласып жатқанында Рушду, Мидхат және Авни пашалар мен сыбайластары «Бізді қызметтен босат!» деп мазақ етеді. Анасы: «Арыстаным шәһид болды. Мені де шәһид етсін!» деп айқайлайды. Әскер келіп: «Сұлтан Мұрат бұйрық берді, сізді Бейлербейі сарайына апарамыз» дейді. Анасы: «Менің орным Жаңа сарай» дейді. Анасын қолынан сүйреп жалаң аяқ, орамалсыз полиция бөлімшесіне апарады, мұның бәрін пашалардың көзінше істейді. Халифаның жұбайларының бірі Тирял ханым келіп: «Аллаһ разылығы үшін намысын таптамаңдар. Ең болмағанда көлікпен апарыңдар» дейді. Пашалар жетістіктеріне қуанып, қарқылдап күліп тұрған еді. Тирял ханымның көлігіне мінгізіп, жаңа сарайға (Топкапы сарайына) апарады. Басқа көлікпен Тирял ханымды да қинап сол жаққа апарады. Үш күннен кейін қыздардың тәрбиешісі Топкапы сарайына келеді. Екі сұлтанның бөлек бөлмелерде есінен танып жатқанын көреді. Алты түннен кейін бөлмелеріне шырақ жібереді. Отыз сегіз күннен кейін Фәрийя сарайына апарады. Есік-терезелері шегеленеді. Сегіз күн бойы анасына зорлық көрсетіп, «Байлығың қайда, жасырған жеріңді айт» деп қинайды. Тоғызыншы күні терезелері ашылады. 31 тамыз, 1876 жылы бесінші Мұрат тақтан түсіріліп, Долмабахче сарайынан Чыраған сарайына көшіріледі. Сұлтан Абдулхамид хан таққа отырғанда зорлық-зомбылықтан құтылып, бәрі жеңілдік табады. Сұлтандарға көрсетілген қорлықтардың олар сұлтан Мұраттың бұйрығымен болғанын айтатын еді. Алайда сұлтан Мұраттың ештеңеден хабары жоқ еді. Сұлтан Абдулазиздың ашықхаттарын және жалбарынуларын пашалар сұлтан Мұратқа көрсетпеген. Сұлтанның атынан өздері жауап жазып алдағаны [м.1959] жылғы әскери тарих журналында ұзақ жазылған.

[м.1967] жылы Стамбұлда басылған Т.Йылмаз Өзтунаның «Түркия тарихы» кітабының он екінші томында қысқаша былай жазылған: «Сұлтан Абдулазиздың өлтірілуі бірнеше опасыз немесе аңқау үкімет адамдарының жеке менмендіктерін қандыру үшін болды. Олардың басында садри азам (премьер-министр) Хусейн Авни паша тұрған еді. Ол штабта жетіліп, үш рет сераскер (қорғаныс министрі) болған еді. Қарапайым отбасыдан шыққан. «Кекшілдігім – дінім» дейтін кекшіл адамдардың бірі еді. Масон Фуад пашаның жетілдірген адамы еді. Қасиетсіздігі және жамандығы үшін қызметінен босатылатын, кейін түрлі жолдармен өзіне мансап тауып отырып алатын. Махмуд Недим паша тарапынан қызметінен босатылып, сүргінге ұшырағаны және мансабы мен медальдары алынғандықтан, патшаға кек сақтады. Сұлтанды тақтан тайдыруға және өлтіруге шешім қабылдады. Лондонға барып, ағылшындармен бұл істі жоспарлады. Қастандықтың екінші адамы Мидхат пашаның батыстың мәдениеті болмауымен қатар, діни білімі де жоқ еді. Туна мен Бағдат аудандарында атқарған істері Еуропа баспаларында қошемет көрген, әсіресе ағылшындар тарапынан асыра мақталған. Ол сезімдеріне берілген, асығыс және қате шешім шығарып, соның кесірінен жақсы қызмет атқаруға қабілеті жоқ адам еді. Әли паша секілді өмірінің соңына дейін премьер-министр болып қалатынын ойлап, екі айда қызметінен босағанын көтере алмай, намысына тиіп, патшаға дұшпан болған еді. Ішкілік үстінде мемлекетке қарсы шешім шығаратын. Англиядағы парламенттік басқарманы толықтай енгізсе, Түркияның дәл Англия сияқты болатынын ойлайтын. Осындай басқару жүйесін жүргізе алатын жалғыз адамның өзі екеніне сенетін. Мидхат паша конституциялық монархияны орнату үшін тақтан тайдыру ісіне араласты деу шындыққа еш сәйкес келмейді. Авни паша тақтан тайдыру жоспарын алғаш Мидхат және Ширванизаде Мұхаммед Рушду пашаларға, кейін сол кездегі садри азам, аудармашы Рушду пашаға ашты. Ширванизадеден қолдау көрмеген соң, оны Тайфқа жер аударып, сол жерде у беріп өлтірді. Мидхат паша садри азам Махмұд Недим пашаның өзін орталықтан алыстатпақшы екенін сезіп, бұл іске араласқан деуге болады. Тақтан тайдыру ісіне Мидхат пашаның бұйрығымен жалған пәтуа берген шәйх-ул ислам Хасан Хайрулла да бұл оқиғадан бұрын қызметінен алынған болатын, сол себепті сұлтанға өшпенділік сақтаған еді. Сұлтан Абдулазиз ол туралы: «Ол сарайда жүргенде бұзақы имам деп аталатын. Рушду пашаның ұсынысымен оны шәйх-ул ислам қылдық, Аллаһ сақтасын, бір нәрсе бүлдірмесе болғаны» деген болатын.

Сұлтан Абдулазизді тақтан тайдыруды отансүйгіштік деп санаған жалғыз адам — соғыс мектебінің командирі Сүлеймен паша еді. 25 мамыр түні Редиф және Сүлеймен пашалар Авни пашаның Кузгунжуктағы үйінде жиналып, 300 әскери курсанттың Долмабахче сарайын қоршауын ұйымдастыруға шешім қабылдады. Курсанттарға: «Сұлтанды қорғауға бара жатырмыз» делінді.

Авни паша сұлтанды өлтіруді көптен бері жоспарлап жүрген және ақыры осы қылмысты іске асырды. Сарайда ұзақ уақыт тыңшысы болған екінші мабейнші (сарай хатшысы) Фахри бейді бұл істі орындау үшін пайдаланды. Алжирлік Мұстафа палуан, Йозгаттық палуан Мұстафа чавуш және Боябаттық қажы Мұхаммед палуанды Фәрийя сарайына бағбан етіп орналастырды. Фахри бей мен бұл палуандар бөлмеге кіріп, ұзақ күрестен кейін сұлтанның білектерін кесіп, терезеден бақшаға қашып шықты. Авни паша айқай-шуды ести сала Кузгунжуктағы үйінен қайықпен бірден Фәрийяға келді. Өлім туралы анықтамаға қол қоюдан бас тартқан екі дәрігердің бірін Авни паша дереу Траблусғарбқа (Триполи) сүргінге жіберді. Екіншісі Омар бейдің погондарын сол жерде-ақ шешіп тастады. 1293 [м.1876] жылдың 4 маусымының таңында сұлтан Абдулазиздің Ортакөй жағасындағы Фәрийя сарайындағы бөлмесінен оғаш дауыстар естіле бастады. Сағат тоғыз жарымда бөлмеге кіргендер бұрынғы патшаны қан үстінде жатқан күйінде тапты. Келесі күні жарияланған үкімет хабарламасында былай делінді: «Сұлтан Абдулазиз сақалын түзету үшін сұратқан кішкентай қайшысымен екі білегінің тамырларын кесіп өзіне қол жұмсады. Сераскер Авни паша мәйітті полицияға жеткізді». Бұл хабарламаға қоса жарияланған дәрігерлік анықтама ешкімді иландыра алмады. Дәрігерлерге тек білектері ғана көрсетілген. Авни паша бірнеше жыл бұрын да сұлтан Абдулазизді улап өлтірмек болған. Мидхат паша бұл өлімді естігенде: «Патшаны қорғау өте қиын әрі қауіпті болғандықтан, осылай қайтыс болғаны жақсы болды» деген. Қаржы министрі Юсуф паша болса: «Малғұн оңбаған [Авни паша] патшаның түбіне жетті. Иншаллаһ жақында бұл қылмыскер де өлтіріледі» деген. Садри азам, аудармашы Рушду паша да: «Мәйітті полицияға алып бара жатқанда әлі тірі болған екен. Дәрігерлер де тірі екенін растады» деген. Үш палуанға жүз алтыннан жалақы тағайындалып, құпияны жария етуінің алды алынды. Сұлтан Абдулазиздің денесін жуындырған сегіз имам Йылдыз сотында: «Сұлтанның екі тісі сынған, сақалының сол жағы жұлынып алынған, сол жақ төсінің астында үлкен көгерген із бар еді» деп куәлік берген. Палуандар да кейіннен жасағандарын мойындады. Медицина ғылымы бойынша, өзін-өзі өлтірген адам екі білегінің тамырларын бірдей кесуге қауқарсыз. Хусейн Авни паша сұлтан Абдулазиздің тақтан тайдырылатынын бірнеше жыл бұрын Лондонда ағылшын министрлеріне айтуға батылы жетіп, осындай опасыздық жасаған. Осы себептен «Encyclopaedia Britannica» бұл істі өзіне қол жұмсау ретінде сипаттайды. Ал ең соңғы шыққан «Grand Larousse» оның өлтірілгенін жазды. 1940 жылғы «Larousse illustre» кітабында: «fut assassiné en 1876 – 1876 жылы өлтірілді» деп жазылған. 5 маусым күні оның жаназасы үлкен рәсіммен өткізілді. Топкапы сарайында жуындырылып, әкесі сұлтан Екінші Махмұд ханның Чемберліташтағы кесенесіне жерленді».

Сүлейман паша бұл төңкерістің мақсаты – конституциялық басқару орнату екенін айтқанда, Авни паша оған: «Сен үндеме! Әскер саясатқа араласпайды!» деді. Алайда өзі әскери күшті әлдеқашан саясатқа араластырып қойған еді. Ол Балқан аймағындағы қайғылы оқиғаларға себепші болды. Шынында 2 шілдеде Серб және Черногория князьдіктері көтеріліс жасап, Балқан аймағы аласапыранға түсті. 24 сәуір 1296 [м.1877] жылы Ресейдің арағайындық ұсынысы қабылданбай, «93 соғысы» басталды. Бірден мушир (маршал) дәрежесіне көтерілген Сүлейман паша Шыпка асуын орыстарға беріп қойып, жеңіліске себеп болды. Плевнада үш рет жеңіске жетіп, «ғази» (ардагер) атағын алған Осман пашаны қызғанып, Мачка шайқасында да жеңіліп, Эдирнеге дейін қашты. Осылайша Эдирне де қирады. Орыстар Айастефаносқа (Ешилкөйге) дейін жетті. Ағылшындар осы жеңілісті пайдаланып, 1878 жылы 20 мамырда Стамбұлда Әли Суави көтерілісін ұйымдастырып, Абдулхамит ханды тақтан түсіріп, халифалықты жоюға тырысты. Дегенмен бұл әрекет сәтсіз аяқталды. Әли Суави масон болған, әйелі ағылшын еді. «Жаңа Түркия тарихы» кітабында: «Егер Абдулхамит ханның дипломатиялық ақылы мен зеректігі болмағанда, 93 соғысының зияны бұдан да ауыр болар еді» делінген. Сүлейман паша өмірін бос және қадірсіз өткізіп, 1309 [м.1891] жылы Бағдатта қайтыс болды.

Абдулазиз ханды шәһид еткізген пашалар жетістіктеріне қуанып, Мидхат пашаның Баязиттегі үйінде 15 маусым түні жиналған болатын. Бөлмеге 26 жастағы штаб офицері, Черкес Хасан бей кіріп, Авни пашаны және сыртқы істер министрі Рашид пашаны атып өлтірді. Мидхат пашаны да қуып өлтірмек болды, бірақ паша асүйге қашып, аспаздың шкафына тығылып, өлімнен құтылды. Хасан бей жаралы күйде ұсталып, келесі күні Баязит алаңында шәһид болды. Эдирнеқапыдан Топқапыға барар жолдың оң жағындағы қабірінің үлкен тасында: «Әмірлер мен батырлар әулетінен шыққан Исмаил бектің ұлы, Әскери мектепті бітіріп, жас кезінде өзінің мейірімді ханы үшін жанын пида еткен Черкес Хасан бейдің қабірі» деп жазылған. Сұлтан Абдулазиз хан Черкес Хасан бейдің жездесі еді. Халифаның қорқынышты түрде өлтірілгенін және анасы Пертевниял ханымға жасалған зұлымдықты естіген соң Сұлтан Мурад қайғыдан және бұл пәлекет жолының соңын ойлаудан есінен айырылды.

Сұлтан Абдулазиз хан он бес жылдық билік кезеңін Долмабахче сарайында өткізді. Ол осы сарайда тақтан түсірілді. Бесінші Мурад та үш айлық билігін осы сарайда өткізді. Абдулхамит хан бұл сарайда жеті ай тұрып, кейін Йылдыз сарайына көшті. Кейін ол Йылдыз сарайын салдырды. Сұлтан Мұхаммед Рәшад та Долмабахче сарайында тұрды.

Сұлтан Абдулазиз хан [1278] жылы жаңа әскери форма енгізді. [1279] жылы пошта маркасы қолданылды. [1286] жылы Суэц каналы ашылды. [1288] жылы Стамбұлда трамвай қозғалысы басталды. [1292] жылы Галата туннелі салынды, әскери орта мектептері ашылды. [1279] жылы Османлы банкі ашылды. [1280] жылы жағалауларға маяктар орнатылды және мемлекеттік кеңес (Даништай) құрылды. [1284] жылы лицейлер ашылды. [1285] жылы өнеркәсіп мектептері ашылды. [1286] жылы Франция императрицасы Стамбұлға келді. [1287] жылы Австрия императоры Сұлтан Абдулазизге келді. [1287] жылы шығыс темір жолы салынды. [1287] жылы медицина академиясы, орман және кен мектептері ашылды және Ескі сарайдың сыртқы қақпасы, яғни қазіргі университеттің Баязит алаңына шығатын қақпасы салынды. [1288] жылы өрт сөндіру бөлімі құрылды. [1289] жылы жылжымалы су қоймасы жасалды және Дарушшафака лицейі ашылды. [1290] жылы Иран шахы сұлтан Абдулазизге келді және Измит темір жолы салынды.

Абдулазиз хан да бауыры секілді ел басқаруын Әли және Фуад пашаларға және олардың тәрбиелеген масондарына тапсырды. Олар ағылшындардың саясатына сәйкес әрекет етті. Дағыстандық шәйх Шәмил жиырма жыл бойы орыстармен қаһармандықпен соғысып, олардың әскерін шегіндіріп жатқанда олар тек бақылап отырумен шектелді. 1283 [м.1866] жылы тұтқындалуына себепші болды. 1290 [м.1873] жылы Самарқанд, Бұхара және Хиваны басып алуына да осы адамдар себепші болды. Олар өмірлерін Еуропада өткізді. Елде болған кездерінде Танзимат жарлығындағы масон жоспарларын жүзеге асырумен айналысты. Бұл сатқындықтардың басты себебі – әлбетте халифаның аңқаулығы еді. Осы аңқаулығының салдарынан масондар мен оларға алданғандар тарапынан шәһид етілді.

Сұлтан Абдулазиз Чыраған мен Бейлербейі сарайларын салдырды. Түрлі жерлерде де қосымша кіші сарайлар салдырды. Солардың бірі — Бейкоз сарайы. Чыраған сарайын алғаш рет Невшехирлік Дамад Ибрахим паша салдырған. Кейін оны Селим ханның қарындасы Бейхан ханым қайтадан салдырды. Ол ағаштан жасалып, өте сәнді болған. Ханым бұл сарайды бауыры Селим сұлтанға сатқан. Кейінірек Екінші Махмұд хан 1252 [м.1836] жылы оны бұзып, орнына ағаштан сарай салдырды. Бұл сарайда Сұлтан Абдулмәжит хан тұрған. 1271 [м.1855] жылы сарай бұзылған. Ал 1288 [м.1871] жылы Абдулазиз хан соңғы көркем сарайды төрт миллион алтын лираға салдырды.

Бейлербейі сарайының орнында биікте бұрын бірінші Ахмед ханның «Шевк-абад» сарайы бар еді. Жағалауындағы сарайды екінші Махмұд хан ағаштан салдырған. Молткені (пруссиялық офицер) осы сарайында қабылдағанда шылым шегіп отырған еді. Абдулмәжит хан 1249 [м.1833] жылы осы сарайда Құран кәрімді хатым ету рәсімін өткізген. Сұлтан Абдулазиз хан 1282 [м.1865] жылы бұл ағаш сарайды бұзып, оның орнына мәрмәрдан салынған еңселі сарай салдырды. Сұлтан 1865 жылдың 21 сәуіріндегі жұма күні сарайға қоныстанды. Жаз мезгілдерін осы сарайда өткізетін. Балқан соғысындағы жеңілістен кейін Энвер және Талат пашалар екінші Абдулхамид ханды (рахимә-һуллаһу та'ала) Салониктен «Лорлей» атты неміс кемесімен Стамбұлға алып келіп, Бейлербейі сарайына орналастырды. Босфор жақ бетіндегі төменгі қабатта, артқы жақтағы бөлмеде орналасып, жетпіс алты жасында өкпе қабынуы (пневмония) дертінен 1336 [м.1918] жылдың 10 ақпанында қайтыс болғанға дейін осы жерде өмір сүрді. 294, 368.

3) АБДУЛБАҚИ МЫРЗА: Махмұд Бақи – Османлы ақындарының ұлыларынан. 933 жылы Стамбұлда дүниеге келіп, 1008 [м.1600] жылы қайтыс болды. Едирнекапы мазарында жерленген. Сүлеймания медресесінде ұстаз еді. Рәйс-ул уләма (ғұламалардың жетекшісі) болды. Халид бин Зәйд хабар берген хадис шәрифтерді жинақтаған. «Мәуаһиб-и ләдунния» аудармасы мәшһүр. 63, 353.

4) АБДУЛЖӘББАР ХАМАДАНИ: Мутәзили сенімінде еді. Қазы болған. Үш жүз елу тоғызыншы (359) жылы дүниеге келді Төрт жүз он бесінші 415 [м.1024] жылы Рәй қаласында қайтыс болды. Әкесі Ахмед. 91.

5) АБДУЛҒАНИ НАБЛУСИ: Исмаил Наблусидің ұлы. 1050 жылы Шамда дүниеге келіп, 1143 [м.1730] жылы сол жерде қайтыс болды. Үлкен ғұлама және кемел әулие еді. Фиқһ, тәфсир және хадис ғалымы болған. Жиырма жасында дәріс беруді бастады. 1075 жылы Стамбұлға келді. Көп кітап жазды. Екі томдық «Хадиқат-ун-нәдия» атты кітабы өте құнды. Темекінің күнә емес екенін мәлімдейтін кітабы және аудармасы «Нури Османия» кітапханасында бар. 10, 366.

6) АБДУЛХАҚ ДЕҺЛЕУИ: Әкесі Сәйфәддин. Үндістан ғалымдарынан. 958 [м.1551] жылы дүниеге келіп, 1052 [м.1642] жылы қайтыс болған. Делиде жерленген. Көптеген құнды кітаптар жазды. 128, 130, 147, 148, 149, 245, 246.

7) АБДУЛХАКИМ АРВАСИ: Ұлы ғұлама еді. Өмірбаяны 157-ші бетте жазылған. Ван аймағының Башқала ауылында 1281 [м.1865] жылы дүниеге келіп, 1362 [м.1943] жылы Анкарада қайтыс болды. Коммунисттер, масондар, уаһһабилер, мүртәдтер, шиилер, яһудилер, христиандар жазбаларымен, үгіт-насихаттарымен, британ империясының күшімен әрі материалдық қолдауымен ислам дінін құлатуға тырысқан, мұсылман перзенттерін дінсіз, имансыз қалдыруға тырысқан заманда оның дәрістері, уағыздары және жазбалары әһли сүннетті жоқ болып кетуден сактаған, жастардың бойына сіңдірген улы өтіріктерді өте сауатты жолмен тазалай білген. Осыны жүзеге асыру үшін өте ауыр, қиын қорлықтарға төзген (рахимә-һуллаһу та'ала). Абдулхаким мырзаның әкесі Халифа Мұстафа мырза Хаккаридың Юксекова ауданының Сакитан ауылынан.

Абдулхаким мырзаның атасының атасы сәйид Абдуррахман сәйид Абдуллаһтың ұлы еді. Сәйид Абдуллаһ Арваста сәйид Фәһимнің бас жағында жерленген. Сәйид Абдуллаһ қайтыс болғанда Арваси тегінің жалғаса алуы үшін сәйид Абдуррахманды анасы жас кезінде қинап үйлендірді. Тахир, Абдуррахим, Лутфи, Абдулхамид және Мұхаммед есімді бес ұлы туылды. Сәйид Тахир Басра әкімі болған. Сәйид Абдуррахим 1200 [м.1786] жылы қайтыс болды. Баласы қажы Ибраһим және немересі Абдулазизбен бірге Шығыс Баязидте Ахмед Хани кесенесінде жерленген. Абдулазиз мырзаның үш баласы: Мұхаммед Әмин мен Омар мырзалар және сәйидәт Хадиша. Әрқайсының балалары мен немерелерінің әрбірі діни және дүниелік білімдерде жеке қазына болған. Мұхаммед Әмин мырзаның төрт ұлы болды. Олар Абдулазиз, Абдулқадир, Абдулхаким және Махмұд. Абдулхаким мырзаның ұлы Ахмед мырза «Түркия» газетінің сериялық жарияланымдар редакторы болған шағында 1409 жылы 1988 (жылдың соңғы күні) Стамбұлда қайтыс болды.

Сәйид Абдуррахман өз заманының мүршид-и кәмілі еді. Мыңдаған талапкер сұхбатына келіп фәйз алатын. Насихат ретінде алыс елдерге хаттар жолдайтын. Иришан шенеуніктерінен әмір Шәрәфәддин Аббасиға жазған парсы тіліндегі хаттары өте құнды. Сол хаттарының бірінде Мұхаммед Кәрім хан, Мұстафа және Фәйзуллаһ мырзаларға сәлем мен дұға етуде. Басқа бір хатына әмір Шәрәфәддин мырза мына қатарларды қосқан: «Мәулана бұл хатты бұл пақырға 1192 [м.1778] жылы жолдаған. Келген қиыншылыққа сабыр ету қажет екенін және сабырдың құндылығын жазған. Бірнеше айдан кейін атам Абдуллаһ хан мырза қайтыс болды. Мәулананың кереметін осыдан түсіну керек». Сәйид Абдуррахман Хошабта жерленген.

Сәйид Лүтфи мырзаның он бір ұлы бар.

Сәйид Лүтфи мырзаның ұлы Абдулғанидың ұлы Мир хаж, оның ұлы Абдуррахман, оның ұлы Мұхаммед Саид мырзалар. Лутфуллаһ мырзаның екінші ұлы Абдулғаффар, оның ұлы Шәриф, оның ұлы Мұхаммед Шәфик мырзалар. Лутфуллаһ мырзаның үшінші ұлы Мұхаммед – Сәйид Фәхим хазреттің өгей әкесі. Оның ұлы Тахир, оның ұлы Расул, оның ұлы Абдуллаһ мырзалар.

Лутфуллаһ мырзаның төртінші ұлы Расул мырза. Бесінші ұлы сәйид Сибғатуллаһ – сәйид Таха Хаққаридың шәкірті еді. Оның ұлы Жәлаледдин, оның ұлы Әли, оның ұлы Салахаддин мырзалар. Оның екі ұлы Камуран Инан және Зәйнәл абидин Инан Битлис сенаторы және депутаты болған.

Алтыншы ұлы Жәмалуддин, оның ұлы Абдулмәжид, оның ұлы Садуллаһ, оның ұлы Мухиддин, оның ұлы Абдуррахман, оның ұлы Лутфуллаһ, оның ұлы Нуруллаһ мырзалар.

Абдулхамид мырзаның екі ұлы болып, бірі молда Сафи еді. Оның немересі Абдулхамид мырза. Екінші ұлы сәйид Фәхим Арваси (қуддиса сиррух) хазрет еді.

Сәйид Мұхаммедтің жеті ұлы мен Хамида ханым есімді бір қызы бар еді. Хамида ханым Әмір Темір ұрпағынан Хуррәм бейдің жұбайы еді. Салих, Мәмдух және Саид есімді үш ұлы бар еді. Саид бейдің екі баласы Тәуфиқ бей мен Амина ханым. Амина ханым Мекки мырзаның бірінші жұбайы. Екінші жұбайы Афифа ханым. Сәйид Мұхаммедтің бірінші ұлы Махмуд мырза еді. Оның Зубәйда, Мәриәм және Әсма есімді үш қызы бар еді. Әсма ханым өте тақуа, салиха болып, Абдулхаким мырзаның бірінші жұбайы еді. Екінші жұбайы сәйид Фәхим Арвасидың (қуддиса сиррух) немересі Айша ханым еді. Ол Ахмед Мекки мен Мүнир мырзалардың анасы. Үшінші жұбайы Нине ханым аталған екінші Айша ханым, төртінші жұбайы Бәдрия ханым еді. Бесінші жұбайы Маида ханым 1396 [м.1976] жылы мамыр айында Стамбұлда қайтыс болған.

Сәйид Мұхаммедтің екінші ұлы Мухиддин мырза еді. Оның екі ұлы және екі қызы бар еді. Қыздары Бәйаз ханым Фаруқ бейдің, ал Зәлиха ханым Абдуррахим Запсудың нағашы әжелері. Бір ұлы Хасан мырза, екіншісі Мұстафа мырза еді. Хасан мырзаның жеті ұлы мен жеті қызы болып, төрт ұлы бала кезінде қайтыс болған. Бесіншісі Мазхар мырза Нәсиба ханымның күйеуі еді. Алтыншы ұлы Мухиддин мырза Анкарада қайтыс болды. Жетіншісі Нәжмәддин мырза шағымдану сотының мүшесі еді. Наима ханымның күйеуі және Ахмед мырзаның күйеу баласы еді. Қыздары Нине Айша ханым Абдулхаким мырзаның, Дилбәр ханым Таха мырзаның, Фатима ханым сәйид Ибраһим мырзаның, ал Сабиха ханым Абдуллаһ бейдің жұбайлары еді.

Мұстафа мырзаның тоғыз ұлы мен екі қызы бар еді. Біріншісі сәйид Абдулхаким мырза еді. Екіншісі Ибраһим, үшіншісі Таха, төртіншісі Абдулқадир, бесіншісі Шәмсәддин, алтыншысы Зияәддин, жетіншісі Юсуф, сегізіншісі Махмұд, тоғызыншысы Қасым мырзалар. Абдулхаким мырза ең үлкені еді және ең соңғы қайтыс болды. Абдулқадир мырзаның үш немересі Зәйнәлабидин, Бәдрәддин және Фахреддин. Шәмсәддин мырзаның бір ұлы мен екі қызы бар еді. Бір қызы Афифа ханым Мекки мырзаның жұбайы еді. Екіншісі қызы Назифа ханым 1986 жылдың наурыз айында қайтыс болды. Ұлы қадірменді Жәмал мырза Стамбұлда «Кыразлы мешіттің» имамы еді. Жәлаледдин Румидың «Мәснәуи» кітабы туралы теңдесіз, терең білімі бар еді. Ол 1396 [м.1976] жылы Стамбұлда қайтыс болды. Юсуф мырзаның ұлы сәйид Фаруқ Ышық бұрын қаржы министрі және Ван сенаторы болған. 1972 жылы Анкарада қайтыс болды. Фаруқ мырзаның екі ұлы сәйид Нәвзад пен сәйид Ружхан. Сәйид Ружхан 1391 [м.1971] жылы Еңбек министрлігінің мемлекеттік хатшысы болды. Махмұд мырзаның анасы Мәриәм ханым еді. Бауырларының бәрі Хано ханымның балалары.

Махмұд мырзаның қызы Руқайя ханым. Мұстафа мырзаның бірінші қызы Мутәбәр ханым Әмір Темір ұрпағынан Саид мырзаның жұбайы және Ахмед Мекки мырзаның әрі нағашы әпкесі, әрі қайын енесі. Ол 1341-ші жылы қайтыс болды. Едирнекапы мазарына жерленген. Екінші қызы Рабиа ханым.

Сәйид Мұхаммедтің үшінші ұлы Нуреддин мырза. Оның Мәжид және Әли есімді екі ұлы бар еді. Мәжид мырзаның ұлы Иззет мырза Нафия ханымның жұбайы болып, 1981 жылы Ванда қайтыс болды. Төрт баласы бар.

Сәйид Мұхаммедтің төртінші ұлы Ахмед мырза. Оның Убәйд, Шәвкәт және Шихабуддин есімді үш ұлы бар еді.

Сәйид Мұхаммедтің бесінші ұлы Хамид паша еді. Оның Ахмед, Абдуллаһ, Фехми және Ибраһим есімді төрт ұлы және Нафия, Нәсиба және Айша есімді үш қызы бар еді. Олардан сәйид Ибраһим Арвас Абдулхаким мырзаның күйеу баласы және ұзақ жылдар бойы Ван депутаты болған. Ол [м.1965] жылы Анкарада қайтыс болды. Оның ұлы Сәйид Сыддық және қыздары Гүлсім мен Хамият. Сәйид Ахмед Мұхаммед Сыддық мырзаның күйеу баласы және Наима ханымның әкесі. Мұхаммед Сыддық мырза сәйид Таха хазреттің немересі, яғни сәйид Убәйдуллаһтың ұлы және шәһид Абдулқадир мырзаның бауыры еді. Нафия ханым Иззет мырзаның, Насиба ханым Мазһар мырзаның, Айша ханым Мұхаммед Масум мырзаның жұбайы еді.

Сәйид Мұхаммедтің алтыншы ұлы Хусейн мырза. Оның Жәлал, Алауддин, сәйид Ғази және Бахаәддин есімді төрт ұлы бар еді. Жәлал мырзаның ұлы Сәйфәддин мырза Руқайя ханымның күйеуі және Айдын, Жәлал мырзалар мен Ләйла ханымның әкесі. Айдын мырза 1983 жылы «Анаватан» партиясынан Ван депутаты болып сайланды. Ұлдары Жүнәйд, Мәлих Ружхан және Фатих пен Мұрад мызралар ізгі ізбасар ретінде жетіліп келеді.

Сәйид Мұхаммедтің жетінші ұлы Юсуф мырза.

Сәйид Абдулхаким мырзаның үш ұлы және екі қызы бар еді. Олардан Әнуар мен Шәфиа Әсма ханымның балалары. Шәфиа ханым Салих мырзаның жұбайы болып, жер аудару кезінде Мусулда қайтыс болды. Әнуар да жер аудару кезінде 1336 [м.1918] жылы Ескишехирде қайтыс болды. Екінші ұлы ардақты Ахмед Мекки Үчышық мырза араб, парсы тілдеріндегі кітаптардан және әкесінен діни білімді кеңінен меңгеріп, 1387 [м.1967] жылы Стамбұлда қайтыс болды. Бағлұм мазарына жерленген. Ол фәтуаларына жүгінуге болатын, жер бетінде теңдесі аз мүбәрәк тұлға еді. Өте көп қадірлі, жетілген дін ғалымдарын жетілдірді. Білім мен мағына талапкерлерінің дерттеріне шипа табатын. Аллаһу та'ала оның мүбәрәк денесі арқылы Стамбұл қаласын және бүкіл ислам әлемін қадірлендірген және пайдасын тигізген еді. Сәйид Ахмед Мекки мырзаның Бәхиқ, Бәха, Медени және Хикмет есімді төрт ұлы және Захида есімді бір қызы бар. Әрқайсы әдептілік пен ізгіліктің үлгісі. Ал немерелері Таха Үчышық, Фәхим, Мұхаммед мырзалар және Шәфиа ханым әрбірі гауһардай жетіліп келеді. Абдулхаким мырзаның (қуддиса сиррух) үшінші ұлы сәйид Мүнир мырза Стамбұл ауданында сату саласында ұзақ жылдар бойы еңбектеніп, турашылдығы, еңбекқорлығы, көркем мінезі арқылы айналасының құрметі мен сүйіспеншілігін жинаған. Ол 1399 [м.1979] жылы қайтыс болды. Бағлұм мазарына жерленген.